Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Биз «савдо» деб атайдиган сўз араб тилида «байъ» дейилиб, ўзаро бир нарсани алмаштиришни англатади.
Шариатда эса бир молни иккинчи бир мол муқобилига ийжоб ва қабул ила олишга «байъ» дейилади.
Бу мавзуга оид масалаларда шариатда ҳалол бўлган савдо ва ҳаром бўлган рибо ҳамда уларга ўхшаш бошқа турли молиявий муомалаларнинг баёни келади.
Савдонинг ҳукми, аввало, Қуръони Каримда баён этилган.
Аллоҳ таоло Бақара сурасида:
«Аллоҳ тижоратни ҳалол қилган, рибони эса ҳаром қилган», деган (275-оят).
Суннатда ҳам савдо тўғрисида кўплаб ривоятлар келган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари аввал тожирлик билан машғул бўлганлар.
Абу Саиддан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ростгўй, омонатли тожир набийлар, сиддиқлар ва шаҳидлар билан биргадир», дедилар».
Термизий ривоят қилган.
Мусулмон уммати қадимдан савдо-сотиқнинг жоизлигига иттифоқ қилиб келган, чунки бу нарсага доимий равишда инсонларнинг ҳожати тушиб туради.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қайтарган ва ўша қайтарилганга ўхшаган савдодан бошқа барча савдолар мубоҳдир.
Уламоларимиз иқтисодий-молиявий муомалаларга оид бундан бошқа барча далилларни ҳам яхшилаб ўрганиб чиққанларидан кейин, ўртадаги муомалага сабаб бўладиган нарсада қуйидаги шартлар мавжуд бўлиши керак, деган хулосага келганлар:
Йўқ нарсани муомалага қўйиб бўлмайди. Масалан, етилмаган зироатни сотиб бўлмайди. Чунки у ҳали униб чиқадими, йўқми, ҳосил берадими, йўқми – маълум эмас.
Шунга ўхшаш, онасининг қорнидаги ҳайвонни, елиндаги сутни ҳам сотиб бўлмайди.
Бирор киши ўзига мулк бўлмаган нарсани сота олмайди, ҳадя қила олмайди, ижарага қўя олмайди.
Шунингдек, шариатга кўра сақлаш ва манфаатланиш мумкин бўлмаган ҳаром ичимликлар ёки чўчқага ўхшаш нарсаларни муомалага қўйиш ҳам мумкин эмас.
Мисол учун, қочиб кетган ҳайвонни, ҳаводаги қушни ёки сувдаги балиқни муомалага қўйиб бўлмайди. Агар қўйилса, муомала ботил бўлади, ҳисобга ўтмайди.
Яъни икки томон ҳам муомалага қўйилаётган нарсани яхши билиши, кўрган бўлиши, зарур маълумотларга эга бўлиши лозим. Агар ундай бўлмаса, муомала жорий бўлмайди, чунки бундай ҳолларда кейинчалик уруш-жанжал чиқиши осон бўлиб қолади.
Яъни шариат юзасидан манфаат олиш имкони берилган нарса бўлиши лозим. Шариат ҳаром қилган ўлимтик, қон, ахлат каби нарсаларни сотиб бўлмайди. Агар шундай бўлса, у муомала ботил бўлади, ўз кучига эга бўлмайди.
Савдо-сотиқнинг одоблари кўп бўлиб, улардан баъзиларини эслаб ўтамиз.
Яъни савдо молини ҳақиқий сифати ила сифатлаш, унинг нави, жинси ва тайёрлаган тарафи ва сарф-харажати ҳақидаги ахборотда ёлғон ишлатмаслик.
Сотувчи баҳони пастроқ қилишда ва ўлчашда саховатли бўлишга ҳаракат қилади. Харидор ҳам кескин шартларни талаб қилиб туриб олмайди.
Савдо пайтида ўз гапини тасдиқлаш учун қасам ичмаслик керак, чунки бу нарса бараканинг қочишига сабаб бўлади.
Савдо пайтида бўладиган баъзи камчиликларнинг ювилиши учун тожир одам кўпроқ садақа қилиб туриши лозим.
Тожир савдо шартномасини ва қарзни ёзиб бориши лозим. Бировга насияга муомала қилганда ва қарз берганда гувоҳларни ҳозир қилиши мандубдир.
Албатта, тожир ўз ишидан фойда кўриши лозим. Лекин устама нарх қўйишда ҳаддан ошмагани маъқул. Моликий мазҳаби уламолари: «Фойданинг кўпи мол таннархининг учдан бирига тенг бўлиши керак», деганлар. Чунки мерос ва васият бобларида молнинг учдан бирига рухсат берилган.
манба: Кифоя III
